Rhwng 2021-2024 adeiladodd Ystâd Bodorgan ar Ynys Môn lwybr troed newydd drwy ei diroedd fel rhan o brosiect adfer cynefinoedd a ariannwyd drwy Gronfa Amaethyddol Ewrop ar gyfer Datblygu Rhanbarthol yr UE, mewn cydweithrediad â Llywodraeth Cymru. Bwriedir i’r llwybr newydd hwn gysylltu â phecyn o osodiadau dehongli treftadaeth, a gynlluniwyd i dynnu sylw’r cyhoedd at agweddau amrywiol o hanes tirwedd, cymdeithasol, diwylliannol ac amgylcheddol sy’n gysylltiedig â’r llwybr. I haneswyr sy’n ymddiddori mewn cymdeithas wledig, mae unrhyw brosiect seilwaith sy’n effeithio ar y dirwedd yn rhoi cyfle i ystyried sut y cafodd ei siapio, ei ddefnyddio a’i brofi dros amser. Gyda hyn mewn golwg, roedd ymchwilwyr o Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru a dau intern ôl-raddedig, Matthew Rowland a Catrin Williams, yn gyffrous i ymuno â’r prosiect, ac i wneud ymchwil archifol a hanes llafar i ddarganfod arwyddocâd dwy nodwedd yn hanes economaidd, cymdeithasol a milwrol de-orllewin Môn.
RAF Bodorgan
Yn gyntaf, ceisiodd y prosiect ddeall etifeddiaeth RAF Bodorgan, canolfan awyr o’r Ail Ryfel Byd sydd wedi’i lleoli ar dir yr ystâd. Roedd hwn yn faes awyr lloeren a adeiladwyd ar gyfer yr Awyrlu Brenhinol o ddiwedd 1940 ac a adwaenid fel RAF Aberffraw hyd 1941. Yn hytrach na bod yn ganolfan rheng flaen yr effeithiwyd arni'n uniongyrchol gan y gelyn, chwaraeodd Bodorgan ran llai dramatig yn y rhyfel. I ddechrau, roedd y ganolfan awyr yn gartref i awyrennau targed a reolir gan radio i'w defnyddio i hyfforddi cynwyr gwrth-awyrennau yn maes tanio Tŷ Croes gerllaw. Yn ddiweddarach darparodd storfa guddliw ar gyfer awyrennau wrth gefn y Llu Awyr Brenhinol, gan eu bod wedi'u lleoli y tu allan i bob un ond y gweithrediad Luftwaffe mwyaf beiddgar.
Mae safleoedd atodol o'r fath yn dangos sut y cafodd darnau mawr o gefn gwlad Prydain, gan gynnwys stadau tir, eu meddiannu a'u defnyddio gan y wladwriaeth yn ystod y rhyfel. Roedd neilltuo safleoedd at ddibenion milwrol yn aml yn cyd-fynd â newidiadau mawr yn y dirwedd i sicrhau eu bod yn addas ar gyfer y diben a ddymunir. Roedd hyn yn aml yn golygu newidiadau ffisegol mawr i’r dirwedd a mathau newydd o ddefnydd tir, gan gynnwys codi adeiladau newydd ac addasiadau i seilwaith lleol. Effeithiodd hyn, yn ei dro, ar gyflwr a golwg y tir pan ddychwelodd i'w berchnogion gwreiddiol neu pan gafodd ei roi ar werth. Arhosodd llawer o adeiladau o’r cyfnod hwn yn gyfan am ddegawdau wedyn, a ddefnyddiwyd fel cyfleusterau storio ar gyfer amaethyddiaeth ac, yn achos Bodorgan, yn darparu llety y mae mawr ei angen ar gyfer y gweithlu gwledig cynyddol a oedd yn gysylltiedig â’r arbrawf amaethyddol a ddilynodd. Roedd deall a dehongli’r trawsnewidiad cychwynnol hwn ar ôl y rhyfel yn gonglfaen i’r prosiect.
Yr Arbrawf yn Llanfeirian
Roedd y prosiect hefyd yn ceisio deall ac ystyried effaith yr ‘Arbrawf Llanverian’ a gyflwynwyd i’r ardal yn y cyfnod ar ôl y rhyfel. Wedi'i henwi ar ôl ardal o ystad Bodorgan (Llanverian yw ffurf Seisnigedig Llanfeirian), roedd hon yn fenter radical a oedd yn ail-ddychmygu sut y gellid rheoli tir o fewn ffiniau'r ystad ar ôl iddo gael ei wagio gan yr Awyrlu Brenhinol. Fe’i harweiniwyd gan Peter Scott o dan adain Welsh Agriculture and Industries Limited. Roedd Scott wedi bod yn rym yn yr ‘Arbrawf Brynmawr’ uchelgeisiol rhwng y ddau ryfel byd, wedi’i leoli mewn cymuned lofaol yn Ne Cymru. Datblygodd menter Brynmawr mewn ymateb i bryderon y Crynwyr ynghylch effaith y Dirwasgiad Mawr, gan drosglwyddo i gynllun cymorth ymarferol a oedd yn ceisio creu cyflogaeth trwy fentrau bach ac amaethyddiaeth ymgynhaliol. Daeth hyn i ben ym 1939 ar ôl i fenthyciadau a grantiau sychu ac i ddarpar weithwyr gael gwaith yn rhywle arall. Roedd yr hyn a amlygwyd yn Llanfeirian yn wahanol o ran cymeriad ond yn rhannu gwreiddiau tebyg.
Mae’r cyd-destun ar ôl y rhyfel yn hollbwysig i ddeall sut y daeth ‘Arbrawf Llanverian’ i fodolaeth. Cafodd y prosiect gefnogaeth gan y Comisiwn Datblygu, corff llywodraethol a grëwyd gan Ddeddf Cronfeydd Datblygu a Gwella Ffyrdd (1909) i reoli buddsoddiad yn yr economi wledig. Roedd y comisiwn wedi darparu £143,700 mewn benthyciadau i’r prosiect erbyn 1953. Roedd yn dilyn gweithredu Deddf Amaethyddiaeth 1947 y Llywodraeth Lafur, a luniwyd i annog mwy o effeithlonrwydd a phroffidioldeb amaethyddol i gynorthwyo ymdrechion Llywodraeth y DU i liniaru diffyg yn ei balans taliadau. Ymhellach, roedd cyflogaeth wledig yn brin yn y cyfnod ar ôl y rhyfel, a chreodd yr arbrawf gyflogaeth yn ne-orllewin Ynys Môn ar adeg pan oedd diboblogi gwledig a diffyg cyfleoedd gwaith yn broblemau mawr ar draws gogledd-orllewin Cymru.
Roedd y prosiect, felly, yn ymyriad gwladwriaethol uniongyrchol i economi wledig Ynys Môn gan y Llywodraeth Lafur a newidiodd y berthynas rhwng y llywodraeth ganolog, pwyllgorau amaethyddol lefel sirol a chymunedau ffermio. Nid oedd gan Syr George Meyrick, perchennog ystad Bodorgan, unrhyw ddewis heblaw prydlesu tir i'r Weinyddiaeth Amaethyddiaeth, Pysgodfeydd a Bwyd. Bu hyd yn oed ymdrechion i gael ei gartref yn Neuadd Bodorgan i wasanaethu fel canolfan weinyddol, ond roedd y Weinyddiaeth yn ystyried hyn yn ddiangen ac yn rhy ddrud. I ddechrau, roedd staff ystâd Bodorgan yn disgwyl i’r cynnig fethu, gyda gweithwyr uwch yn hyderus na fyddai’r prosiect hyd yn oed yn cyrraedd y cam gweithredu, ond roedd y farn hon yn anghywir. Cafodd dros 1,000 erw o stad Bodorgan, gan gynnwys llawer o hen safle’r Awyrlu, eu cymryd drosodd gan sefydliad Scott i hwyluso arbrofion amaethyddol a garddwriaethol.
Nod y prosiect oedd datblygu dealltwriaeth o'r digwyddiadau hyn a'u heffeithiau ar gymuned wledig Gymraeg a fu'n gweithredu ers tro fel rhan o ystâd Bodorgan. Gan nad oedd fawr ddim ymchwil academaidd ar ‘Arbrawf Llanferian’ ar hyn o bryd, un nod allweddol oedd dirnad a oedd y rhai a oedd yn ei arwain yn cael eu dylanwadu’n fwy gan syniadau o gymunedau iwtopaidd a ffermio ymgynhaliol, fel ym Mrynmawr, neu’n canolbwyntio mwy ar faterion yn ymwneud ag allbwn amaethyddol ac effeithlonrwydd. At hynny, roeddem am ddeall yn well a gyflawnwyd eu nod. Mae hyn o ddiddordeb i'r prosiect ehangach oherwydd ei wrthgyferbyniad ymddangosiadol â'r system ystadau tir ac oherwydd ei fod wedi arwain at newid sylweddol yn y dirwedd. Er mai dim ond tua phymtheg mlynedd y parhaodd y fenter, gan gael ei chau a’i gwerthu yn 1965, mae’n amlwg wedi gadael effaith barhaol ar y dirwedd, fel y gwnaeth RAF Bodorgan o’i blaen. Prif fyrdwn y dehongliad treftadaeth fydd mynegi cysylltiadau rhwng tir, pobl, lle a natur, gan gynnwys defnydd a rheolaeth tir, arferion ffermio a gweithrediad hanesyddol ystâd Bodorgan.
Fel rhan o’r prosiect, lluniwyd dealltwriaeth a dadansoddiad cliriach o’r ‘Arbrawf Llanferian’ a’i effeithiau, trwy archifau yn Swyddfa Ystad Bodorgan a chyfweliadau hanes llafar gydag aelodau o’r gymuned sydd ag atgofion o’r cyfnod. Ochr yn ochr â’r dystiolaeth fanwl o weithgareddau a gynhaliwyd ar dir y stad, cafwyd mwy o ymdeimlad o sut yr effeithiodd y ddwy enghraifft o ymyrraeth allanol ar yr ardal leol, ar bentrefannau, pentrefi a bywydau a phrofiadau beunyddiol y trigolion, ac yn arbennig sut y mae'r ddau enghraifft o ymyrraeth allanol yn cael eu cofio yn y gymuned leol. Helpodd hyn i ddatblygu hanes cymdeithasol cliriach o’r dirwedd wledig, wedi’i seilio ar ymchwil hanes llafar ac archifol, er mwyn deall yn well rôl ymyriadau allanol megis meddiant gorfodol adeg rhyfel ac arbrofion amaethyddol ar ôl y rhyfel ar strwythurau rheoli tir de-orllewin Ynys Môn. Mae’n brosiect ymchwil cydweithredol cyffrous i ddatblygu dehongliad nodedig a lleol o sut y gellir deall cyfnodau rhyfel ac ar ôl y rhyfel trwy brism yr ystâd diriog, a hynny mewn cyfnod pan oedd eu rôl a’u dylanwad mewn cymdeithas yn prysur brinhau ar lefel genedlaethol.
Cyflwynodd tîm prosiect Catrin Williams, Matthew Rowland, Dr. Shaun Evans, Dr. Marc Collinson a Dr. Mari Wiliam ganfyddiadau ymchwil cychwynnol i Gymdeithas Hynafiaethwyr Môn ym mis Ionawr 2023. Darganfod mwy am y prosiect.