Cynhadledd Ymchwilio, Ysgrifennu a Chyflwyno Hanes Plastai Cymreig

I agor y gynhadledd, rhoddodd Dr Shaun Evans, Cyfarwyddwr Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, drosolwg hynod ddiddorol o’r modd y mae hanesion teulu bonedd Cymru wedi’u cofnodi a’u cyflwyno dros y canrifoedd. Dechreuodd Dr Evans drwy bwysleisio pa mor ganolog oedd hynafiaeth yn niwylliant bonedd Cymru, a sut roedd boneddigion yn y cyfnod modern cynnar yn arddangos eu hachau bonheddig ar ffurf llawysgrifau, herodraeth, portreadau, a chofebion angladdol. Roedd ei bapur hefyd yn ymdrin â’r don newydd o wladgarwch hynafiadol yng Nghymru ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan gomisiynodd teuluoedd hynafol a rhai newydd fonograffau hanes teuluol. Gan symud i'r ugeinfed ganrif, bu Dr Evans yn trafod astudiaeth academaidd o blastai yng Nghymru a'r gweithiau cyffredinol ar ddiwylliant bonheddig Cymru a'r plasty Cymreig, gan gynnwys Houses of Welsh Countrysidegan Peter Smith, a gyhoeddwyd ym 1975; cyfrol Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru ar blastai Morgannwg, a gyhoeddwyd ym 1981; a The Lost Houses of Wales gan Thomas Lloyd, a fynychodd y gynhadledd, a gyhoeddwyd ym 1986. Ac er efallai nad oes gan Gymru gymaint o weithiau cyffredinol ar blastai â Lloegr, yr Alban, Iwerddon a rhannau eraill o Ewrop, tynnodd Dr Evans sylw at ffyniant diweddar mewn cynhyrchu gweithfeydd sy’n canolbwyntio ar blastai unigol yng Nghymru, gan ddangos bod cyfoeth o lenyddiaeth ar y pwnc.

Nesaf clywsom gan Dr Elizabeth Siberry o Gymdeithas Brycheiniog ac Eliane Wigzell o Archif Cylch Crucywel, dwy o gyd-awduron Great Houses of Crickhowell. Mae'r llyfr yn adrodd hanes pump o blastai ac ystadau mwyaf arwyddocaol yn ardal Crucywel - Cwrt y Gollen, Dan y Parc, Glanusk, Gwernvale, a Pharc Llangatwg - ac mae'n cynnwys nifer o ddarluniau sy'n cael eu cyhoeddi am y tro cyntaf. Roedd papur Dr Siberry yn trafod bywyd a gyrfa’r nofelydd Julia Stretton (1812-1878), sy’n gysylltiedig â Dan y Parc yn ogystal â Chastell Maesllwch a Brynderwen, ac roedd yn arddangosiad ardderchog o sut y gall ymchwil i blastai Cymreig oleuo agweddau eraill o fywyd a diwylliant Cymreig megis llenyddiaeth a theatr. Roedd papur Eliane yn trafod y meistr haearn Syr Joseph Bailey (1783-1858), a sefydliad ystâd fwyaf ac amlycaf Sir Frycheiniog, sef Glanusk. Disgrifiodd Eliane un o’i phrif heriau fel ysgrifennu asesiad cymeriad o Bailey, gan fod cymaint o ddisgrifiadau cyfoes gwrthgyferbyniol ohono. Er mwyn goresgyn yr her hon, archwiliodd Eliane y diwylliant materol a oedd yn gysylltiedig ag ef, gan gynnwys y tai crwn a adeiladodd yn Nant-y-glo i amddiffyn ei hun a’i weithfeydd haearn rhag bygythiad gwrthryfel gan ei weithlu, y tŷ anferth a adeiladodd ar ystâd Glanusk, y plastai eraill a brynodd megis Castell y Gelli a Neuadd Llangoed, a'r penddelwau a'r portreadau a gomisiynodd ohono'i hun a'i deulu, i ffurfio darlun o ddyn gwleidyddol a chymdeithasol uchelgeisiol; ‘doedd e ddim eisiau newid y byd; roedd yn ceisio cymryd ei le mewn trefn hen fyd’ eglurodd. Glanusk yw’r unig ystâd yn y llyfr sy’n parhau ym mherchnogaeth y teulu gwreiddiol, sy’n dal yn gyfan, ac yn dal i chwarae rhan ganolog yn yr economi leol, sy’n gwneud y ffaith bod cymaint o gamsyniadau yn y gymuned leol ynghylch pryd gafodd y tŷ ei godi a'i ddymchwel hyd yn oed yn fwy diddorol.

Rhoddwyd trydydd papur y dydd gan Jonathan Williams, disgynnydd o’r teulu Williams o Benpont sydd wedi bod yn ymchwilio i’r tŷ a’r ystâd ers dros ddeng mlynedd ar hugain. Er i Jonathan godi rhai o’r heriau o weithio ar brosiect ymchwil dros gyfnod estynedig, megis newid methodolegau, tynnodd sylw hefyd at rai o’r manteision. Er enghraifft, gall rhai deunyddiau archifol a oedd yn ymddangos yn ddi-nod ar yr olwg gyntaf ddod yn hynod arwyddocaol flynyddoedd yn ddiweddarach o'u hystyried ar y cyd â dogfennau eraill. Prif neges Jonathan oedd bod yr ystadau a’r cymunedau sy’n gysylltiedig â phlastai Cymraeg yr un mor bwysig â’r tai eu hunain a’r teuluoedd oedd yn berchen arnynt ac yn eu meddiannu. Yn yr un modd, nid yw digwyddiadau pwysig yn ei hanes yn dweud ‘y stori gyfan’ a bod ‘y newidiadau bach niferus yr un mor bwysig’. Dangosodd Jonathan hyn yn ei bapur trwy ystyried sut yr ehangodd a chrebachodd ystâd Penpont yn sgil prynu a gwerthu tir.

Ar ôl cinio, clywsom gan ymchwilydd doethurol Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru Bethan Scorey, a’i phrif ddiddordeb ymchwil yw hanes pensaernïol a sut yr amlygodd diwylliant bonheddig Cymru a’r ymwybyddiaeth Gymreig yn nulyniad tai bonedd yn y cyfnod modern cynnar. Cyflwynodd Bethan ei hymchwil ar hanes cynnar Castell Sain Ffagan, sef y cyfnod fwyaf aneglur yn hanes y plasty Elisabeth yng Nghaerdydd. Er mai prin iawn yw’r deunydd archifol sy’n ymwneud ag adeiladwr Castell Sain Ffagan, y cyfreithiwr Dr John Gibbon (m.1581), dangosodd Bethan sut y cyfunodd mewnwelediadau o’r deunydd hwn â dadansoddiad sylfaenol o’r tŷ, yn ogystal â rhoi’r adeilad yn ei cyd-destun dylunio lleol a chenedlaethol, i awgrymu rhai ystyron wedi'u hamgodio yn ei ddyluniad. Yn hytrach na cheisio ‘darllen’ yr adeilad a dod o hyd i’r dehongliad ‘cywir’, na ellir byth ei adalw, awgrymodd Bethan nifer o ‘gyfieithiadau’ posibl. Er enghraifft, efallai bod y diffyg herodraeth ac elfennau amddiffynnol, a’r ffaith bod y tŷ Elisabethaidd wedi’i wahanu oddi wrth adfeilion y castell canoloesol, yn ymgais gan Gibbon i bwysleisio nad oedd ganddo gysylltiadau teuluol gyda’r canoloesoedd ac i gyflwyno 'delwedd amgen o foneddigeiddrwydd'. Yn ogystal, mae’n bosibl mai ymgais Gibbon i beidio ag ‘adeiladu uwchlaw ei orsaf’ fel cyfreithiwr newydd-gyfoethog oedd diffyg addurniadau Clasurol.

Nesaf clywsom gan ymchwilydd doethurol arall Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, Sara Fox, am y broses o greu Middleton Hall: A History, y monograff a gynhyrchwyd gan Ardd Fotaneg Genedlaethol Cymru fel rhan o’u grant Adfer Rhaglywiaeth gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Disgrifiodd Sara ei chyfraniad fel golygydd a’r broses o weithio gyda thîm o ymchwilwyr gwirfoddol, yn ogystal ag ystyriaethau ymarferol megis cael gafael ar ddelweddau a chynllunio’r gyfrol, ac ystyriaethau iaith megis defnyddio terminoleg gywir a chyfredol a chynnwys cyfieithiad Cymraeg. Un o brif bryderon Sara oedd bod yn dryloyw ynghylch cysylltiadau teuluoedd Middleton, Adams a Paxton â gwladychu a masnach gaethweision yr Iwerydd, a gosod y tŷ yn ei gyd-destun byd-eang.

Cyflwynwyd papur olaf yr ail sesiwn gan Dr Martin Cherry o’r grŵp Discovering Old Welsh Houses. Eglurodd Dr Cherry sut mae’r grŵp yn rhedeg rhaglenni dyddio cylchoedd coed, gan ategu eu canfyddiadau gwyddonol ag ymchwil hanesyddol i osod tai brodorol cynnar Cymru yn eu cyd-destun ehangach, a sut mae hyn yn cynnig pwynt mynediad gwahanol ar gyfer astudio tai cynnar yr uchelwyr. Disgrifiodd Dr Cherry botensial dyddio cylchoedd coed i ddatgelu tueddiadau adeiladu tai yng Nghymru yn y cyfnod canoloesol hwyr a’r cyfnod modern cynnar os yw niferoedd digonol o dai wedi’u dyddio, gan apelio am fwy o fuddsoddiad mewn prosiectau mawr. Trafododd hefyd sut mae dyddio cylchoedd coed yn helpu i ddatgelu math o dŷ sy'n wahanol i'r neuadd agored gyda nenfforch, sef tai ffermwyr iwmyn llewyrchus lle gosodwyd nenfwd yn y neuadd agored yn ystod y gwaith adeiladu neu'n fuan wedyn.

Yn anffodus, nid oedd modd i Dr Mary Oldham, a gwblhaodd ei ddoethuriaeth gyda Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru yn ddiweddar, fynychu’r gynhadledd, ond rhoddodd Dr Shaun Evans grynodeb gwych o’i phrosiect ar ystâd Gregynog yn Sir Drefaldwyn. Cafodd Dr Oldham, a ymddeolodd yn ddiweddar fel Llyfrgellydd Gregynog, ei hysgogi i ymgymryd â’i phrosiect gan y ffaith bod hanes cynharach y neuadd a’r ystâd wedi’i gysgodi braidd gan ddigwyddiadau’r ugeinfed ganrif, pan ddaeth y chwiorydd Gwendoline a Margaret Davies i Gregynog a’i sefydlu fel canolfan ddiwylliannol yng Nghymru. Fel un o drigolion Sir Drefaldwyn, sylwodd Dr Oldham fod pobl leol yn dal i deimlo ymlyniad cryf i Gregynog, ac roedd ei phrosiect yn archwilio’r berthynas hon rhwng cymuned ac ystâd. Ymholodd Dr Oldham y naratif o denantiaid a thirfeddianwyr yn gwrthdaro yn y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, gan ddangos nad yw Gregynog yn ffitio’n daclus i’r patrwm hwn. Ar ben hynny, defnyddiodd ddeunydd archifol fel llyfrau rhent ac arian parod yr ystâd i dynnu sylw at gyfraniad pobl sydd fel arfer yn cael eu hanwybyddu mewn hanes plastai, gan gynnwys llafurwyr a chludwyr amaethyddol benywaidd, yn ogystal ag olrhain teuluoedd a arhosodd yn denantiaid yr ystâd dros sawl cenhedlaeth. Wedi hynny, bu Dr Siberry, Ymddiriedolwr Ymddiriedolaeth Elusennol Gregynog a gymerodd drosodd y gwaith o reoli’r neuadd a’r ystâd yn 2019, yn trafod dyfodol Gregynog. Pwysleisiodd faint a chymhlethdod yr ystâd 750 erw, sy’n warchodfa natur genedlaethol ac yn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, ac sydd â thŷ rhestredig Gradd II*, gerddi rhestredig Gradd I, cronfa ddŵr, a choed derw hynafol. Prif nod yr Ymddiriedolaeth yw sicrhau bod Gregynog yn parhau i fod yn ganolfan ddiwylliannol ar gyfer y celfyddydau, cerddoriaeth ac addysg yng Nghymru; maent eisoes wedi derbyn grantiau ar gyfer adfer yr ardd furiog ac ar gyfer gwella arwyddion yn y gerddi, ac wedi cyflwyno cais am grant i atgyweirio’r to. ‘Mae adeiladu hanes y gorffennol wedi bod yn allweddol i gynllunio ar gyfer y dyfodol’ meddodd Dr Siberry, gan ganmol Dr Oldham am ei chyfraniad sylweddol.

I orffen, gwahoddwyd Gerald Morgan i roi sylwadau cloi ac argymhellion ar gyfer cyfeiriadau posib yn y dyfodol. Cyflwynodd Dr Evans Gerald drwy bwysleisio’r cyfraniad sylweddol y mae wedi’i wneud i astudiaeth plastai Cymreig, yn enwedig trwy ei dri chyhoeddiad nodedig: A Welsh House and its Family: The Vaughans of Trawsgoed; Nanteos: House of History; and Dinefwr: A Phoenix in Wales. Rhoddodd Gerald drosolwg hynod ddiddorol o’r broses ymchwilio ac ysgrifennu pob un, gan amlygu heriau megis diflaniad gwybodaeth ac arteffactau gyda marwolaeth aelodau’r teulu a gwasgariad casgliadau plastai ar draws y byd. Gan symud ymlaen at argymhellion ar gyfer cyfeiriadau’r dyfodol, nododd Gerald golled ac adfywiad yr iaith Gymraeg ymhlith teuluoedd bonedd fel pwnc yr oedd angen rhoi sylw iddo, yn ogystal â rhwygiadau crefyddol rhwng teuluoedd bonedd a’u tenantiaid.

Un o’r themâu a gododd dro ar ôl tro yn ystod y dydd oedd pwysigrwydd pedigri yn niwylliant bonedd Cymru. Yn dilyn papur agoriadol Dr Shaun Evans, cafwyd sgwrs ddifyr am achau ‘dyfeisiedig’. Pwysleisiodd Dr Evans ‘nad oedd ots os oedd rhannau o’r achau yn destun ffasiwn greadigol’ ac mai’r hyn oedd yn bwysig oedd bod y teuluoedd yn llwyr gredu eu bod yn ddisgynyddion i ffigyrau arwrol Cymreig. Roedd y modd yr amlygodd yr achau hyn eu hunain mewn diwylliant materol a oedd yn darparu cysylltiadau diriaethol â'r gorffennol yn thema arall a gododd dro ar ôl tro - er enghraifft, trafododd Dr Siberry sut yr ailadeiladodd Henry Hanbury Tracy (1801-1889) Gregynog yn ei ffurf bresennol yn y 1840au, ond cadwodd ystafell Jacobeaidd Blayney yn llawn cerfiadau herodrol. Mae hyn yn amlygu pa mor ddiddorol oedd hi i ŵr bonheddig newydd fel Dr John Gibbon ddewis peidio â defnyddio herodraeth yn ei dŷ yn Sain Ffagan, fel y trafodwyd ym mhapur Bethan, ac mor eironig yw’r ffaith bod y teulu uchelwr traddodiadol a brynodd y tŷ yn y cyfnod Jacobeaidd, Lewisiaid y Fan, wedi mynd ati i’w lenwi ag addurn herodrol.

Pwysleisiodd y gynhadledd hefyd sut mae plastai a’u casgliadau yn cynnig pyrth i agweddau eraill ar hanes Cymru, a sut y gallant ddatgelu mwy am fywydau Cymry cyffredin, nid yn unig y teuluoedd oedd yn berchen arnynt ac yn eu meddiannu, fel y pwysleisiwyd gan Dr Oldham, Jonathan Williams a Gerald Morgan yn eu papurau. Mae astudiaeth Eliane Wigzell o ystâd Glanusk yn amhosibl ei gwahanu oddi wrth hanes diwydiannol gwaith haearn Nant-y-glo; yynnodd Jonathan Williams sylw at y ffaith bod y defnydd o archifau sy'n ymwneud â hanes rheoli tir yn rhoi cipolwg hanfodol ar hanes amgylcheddol Cymru; ac roedd astudiaeth Dr Martin Cherry o adeiladau ffrâm bren yn cynnig safbwyntiau ar reolaeth hanesyddol coed a choetiroedd. Tynnodd y papurau sylw hefyd at y ffaith y gellir dod o hyd i ddiwylliant materol sy'n gysylltiedig â phlastai y tu hwnt i ffiniau'r ystad, o gofebau a ffenestri lliw mewn eglwysi plwyf, i dyrau cloc a ffynhonnau yn sgwariau trefi.

Pwysleisiodd sawl siaradwr bwysigrwydd peidio ag edrych ar blastai ar eu pen eu hunain ond fel rhan o rwydwaith. Er enghraifft, llwyddodd Eliane Wigzell i ddangos pa mor fawr a chywrain oedd Glanusk House trwy ei gymharu â phlastai gwledig eraill yn yr ardal, tra dangosodd Dr Martin Cherry botensial dyddio cylchoedd coed ar draws-sampl mawr o dai i ddatgelu tueddiadau adeiladu rhanbarthol allweddol. Yn yr un modd, pwysleisiodd Gerald Morgan, ei bod yn bwysig edrych ar archifau ystadau cyfagos neu gysylltiedig wrth ymchwilio i blasty Cymreig. Yn sicr mae cysylltiadau rhwng plastai Cymreig sydd eto i'w gwneud.

Mae poblogrwydd plastai yng Nghymru fel atyniadau treftadaeth a lleoliadau digwyddiadau, a’u hamlygrwydd mewn diwylliant poblogaidd, gan gynnwys llyfrau, podlediadau, a rhaglenni teledu, yn dangos bod ganddynt atyniad emosiynol cryf yn ein diwylliant o hyd. Nododd Dr Shaun Evans y datgysylltiad rhwng y gwerthfawrogiad cyhoeddus hwn o blastai a’r diffyg cefnogaeth wleidyddol a pholisi treftadaeth strategol sy’n canolbwyntio ar eu chynnal a chadw a’u ffyniant diwylliannol er budd cenedlaethau’r dyfodol, gan roi Llancaiach Fawr a Phlas Tan y Bwlch fel enghreifftiau presennol. Pan ofynnwyd iddo sut y gallwn ymdrechu i sicrhau dyfodol cynaliadwy i’r adeiladau hyn, eu tirweddau, a’u casgliadau cysylltiedig, pwysleisiodd Dr Evans bwysigrwydd adeiladu clymbleidiau o sefydliadau academaidd, ceidwaid, perchnogion, a sefydliadau lleol a chenedlaethol a all gydweithio i ymgyrchu dros y safleoedd hyn.

Hoffem estyn ein diolch i Gymdeithas Brycheiniog ac Archif Cylch Crucywel am eu rhan yn trefnu’r gynhadledd a’n llongyfarchiadau ar gyhoeddi Great Houses of Crickhowell. Hoffem hefyd ddiolch i'n siaradwyr am sgyrsiau mor oleuedig ac i'r mynychwyr am eu brwdfrydedd a'u cwestiynau trwy gydol y dydd.

(Gan Bethan Scorey)