Trip i Blas Uchaf a Berain

Cychwynnodd y diwrnod ym Mhlas Uchaf, tŷ carreg mawr wrth droed Mynydd y Gaer, a godwyd yn ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg ac a helaethwyd wedi hynny. Plas Uchaf, a elwid gynt yn ‘Plas Llannefydd’, oedd cartref y teulu Wynne, yn tarddu o Gaerau ac yn ddisgynyddion i linach fonheddig Marchweithan. Wrth sefyll o flaen Plas Uchaf, siaradodd Gwyn Foulkes Jones am achau teulu Wynne a'u chysylltiadau â’r teulu Goodman o Ruthun. Aelod amlycaf y teulu oedd Edward Wynne (m.1741), a wasanaethodd fel Uchel Siryf Sir Ddinbych yn 1711. Disgrifiodd Gwyn rai o’r ffynonellau archifol sy’n gysylltiedig â Phlas Uchaf, megis rhestr eiddo profiant Edward Wynne o 1741, sy’n rhoi mewnwelediad hynod ddiddorol i gynnwys y tŷ. Mae eitemau fel llenni, cwpwrdd sbeis, te a choffi i gyd yn arwydd o gyfoeth, ond nododd Gwyn hefyd y gallwch ddysgu llawer o’r hyn nad yw wedi’i gynnwys mewn rhestrau eiddo.

Roedd hwn hefyd yn gyfle i astudio tu allan y tŷ i chwilio am gliwiau am ei hanes adeiladu cymhleth. Roedd y tŷ gwreiddiol, a godwyd yn ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg, yn ‘Dŷ Eryri’ nodweddiadol gyda dau lawr a simneiau pen. Y tu mewn, roedd cyntedd croes gyda chyntedd uwch ei ben ac ystafelloedd gwasanaeth oddi tano. Yn yr ail ganrif ar bymtheg ychwanegwyd nifer o adenydd at Blas Uchaf, gan gynnwys adain a safai gornel-i-cornel gyda’r prif adain ond a oedd yn gwbl annibynnol ohoni yn fewnol, gan wneud hwn yn enghraifft o dŷ ‘system-uned’. Mae’r term ‘system-uned’ yn dynodi tai a gafodd eu dyblygu neu weithiau eu treblu er mwyn caniatáu i ddau neu fwy o aelwydydd gydfodoli ar yr un safle. Gellir cysylltu’r crynodiad uchel o dai system-uned yng Ngwynedd â ‘arferiad hynafol gogledd Cymru’ a oedd yn rhoi hawl i weddwon gael uniad, hyd at hanner nwyddau symudol eu diweddar wŷr, a chynnal cartref annibynnol. Erbyn diwedd yr ail ganrif ar bymtheg, roedd Plas Uchaf wedi datblygu i fod yn dŷ siâp ‘U’ gyda chwrt yn y cefn, tra bod nifer o ffenestri wedi’u blocio a ffenestri codi newydd wedi’u gosod yn y ddeunawfed ganrif.

Nesaf, aethom i mewn, lle daethom o hyd i nodweddion o bob cyfnod yn hanes cyfoethog y tŷ. Roeddem wrth ein bodd i weld y sgrin wreiddiol wedi'i chadw, gyda dau fwa Tuduraidd a fyddai wedi mynd â phobl o'r Neuadd i'r ystafelloedd gwasanaeth. Hefyd o ddiddordeb oedd y grisiau derw cain o tua 1680, gyda balwstrau tro-haidd a giât cŵn ar y gwaelod - mae bron yn union yr un fath â grisiau Plas Isaf gerllaw, ac mae'n debyg iddo gael ei wneud gan yr un crefftwr neu weithdy. Mae yna hefyd ychwanegiadau cosmetig a wnaed yn gynnar yn y ddeunawfed ganrif gan Edward Wynne, yn ôl pob tebyg pan oedd yn Uchel Siryf, fel cilfachau wal bwaog.

Y tu mewn i’r tŷ, roedd cyfle hefyd i glywed gan ein gwesteiwr Kerrie, sy’n byw ym Mhlas Uchaf ers 2016, am y darganfyddiadau y mae hi wedi’u gwneud yn ystod y broses adfer hyd yn hyn. Mae'r rhain yn cynnwys print o'r Frenhines Fictoria wedi'i blastro ar gaeadau ffenestri; pentwr o hen dderbyniadau fferm yn yr ysgubor; a chasgliad o hen sgidiau a darnau o benglogau ceffyl a mochyn dan y grisiau. Cafwyd trafodaeth fywiog am y traddodiad gwerin o osod esgidiau o dan y grisiau, a ystyrir yn lle rhwng y byd hwn a'r byd nesaf, fel rhwystr rhag argoelion drwg. Diddorol hefyd oedd trafod, trwy ddiwylliant materol y tŷ, ei drawsnewidiad yn y ddeunawfed ganrif o dŷ bonedd i fferm denant, wrth i Blas Uchaf a’i diroedd gael eu llyncu yn ystâd Coed Coch. Mae Kerrie yn rhannu diweddariadau rheolaidd ar gyfrif Instagram Plas Uchaf, yr ydym yn argymell yn fawr ei ddilyn.

Nesaf, aethom ar y daith fer draw i Ferain, lle cawsom gyfle i glywed am ei deiliad enwocaf Catrin o Ferain (c.1535-1591), gan Aelod o Fwrdd Ymgynghorol Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, Dr Helen Williams-Ellis, y mae ei bywgraffiad i Catrin yn cael ei gyhoeddi'n fuan. Yn aeres sylweddol yn ei rhinwedd ei hun, fe wnaeth pedair priodas Catrin ei chynghreirio â rhai o deuluoedd mwyaf pwerus gogledd Cymru gan gynnwys Salusburyiaid Lleweni, Wynniaid Gwydir a Thelwalls o Blas-y-Ward. Enillodd yr enw ‘Mam Cymru’ trwy briodi ei phlant ei hun o wahanol briodasau â’i llysblant i adeiladu llinach drawiadol. Dangosodd Helen gopi i ni o’r portread enwog o Catrin a gedwir yn Amgueddfa Cymru, a beintiwyd gan Adriaen van Cronenburgh pan oedd Catrin yn byw yn Antwerp gyda’i hail ŵr, y masnachwr Richard Clough, a aned yn Ninbych. Dyma bortread cynnar iawn o eisteddwr Cymreig, ac mae’n dangos bod Catrin ar flaen y gad ffasiynau’r Dadeni yng Nghymru.

Fel Plas Uchaf, mae Berain yn gynnyrch sawl cyfnod adeiladu. Y rhan gynharaf o'r tŷ sydd wedi goroesi yw rhes o ddiwedd y bymthegfed ganrif a oedd yn cynnwys neuadd fawr agored gyda tho trawst morth trawiadol. Adeiladwyd ail adain, talach ac ar ongl sgwâr, ar ddechrau'r unfed ganrif ar bymtheg, sy'n atgoffa rhywun o Gastell Gwydir yn Llanrwst. Rhannodd Helen ei thesis yr ychwanegwyd yr ail adain gan dad Catrin, Tudur ap Robert, i baratoi ar gyfer y neithior (gwledd briodas) ar briodas gyntaf Catrin â John Salusbury pan oedd tua deunaw oed.

Wrth wneud ein ffordd y tu mewn i faes y Neuadd, gwelsom ddigon o gliwiau y byddai hon wedi bod yn neuadd agored o gryn soffistigedigrwydd, gan gynnwys lintel y lle tân gyda cherfiadau plygiad lliain. Er bod yr adain wedi bod yn deulawr ers tro, i fyny'r grisiau mae trawst canopi wedi'i fowldio a dwy trawst gordd i'w gweld. Mae marciau seiri ar yr rhain ond mae eu haddurniadau tarian ar goll. Eglurodd Gwyn a Helen y byddai maint y prennau hyn wedi creu argraff da ar ymwelwyr, a disgrifiodd y beirdd yr uchelwyr sut y godwyd tai o’r fath allan o 'gan derwen’.

Yn adain dechrau’r unfed ganrif ar bymtheg daethom o hyd i ddrws pren gyda bwa Tuduraidd a cherfiadau ffigurol cain o’r cyfnod cynnar o’r Dadeni yn y sbandreli, yn arwain at y Solar ar y llawr cyntaf o’r enw ‘Lloft-y-Marchog’. Mae gan yr ystafell drawiadol baneli mewn caeau bach a nenfwd cain wedi'i fframio mewn tair ffordd gyda thrawstiau addurnedig wedi'u mowldio. Yma cafwyd cyfle i glywed gan ein gwesteiwr Eirian am yr heriau a’r cyfrifoldebau sy’n dod gyda gofalu am hen dŷ fel Berain, er enghraifft clywsom am sut roedd y trawstiau mowldiedig wedi’u chwythu â phowdr a’u cwyro'n ddiweddar .

Roedd ymweld â Phlas Uchaf a Berain ar yr un diwrnod yn gyfle i dynnu cyffelybiaethau rhwng y ddau dŷ. Er enghraifft, nodwyd bod y ddau dŷ wedi eu hadeiladu mewn mannau cysgodol naturiol, yn agos at ffynhonnell ddŵr naturiol. O ran eu hymddangosiadau allanol, roedd y ddau dŷ yn gyson â'r steil brodorol ​​leol, gyda waliau cerrig, toeau llechi, a drysau seiclopaidd llawn cymeriad. Fodd bynnag, roedd y ddau yn cynnwys nodweddion pensaernïol a oedd yn eu codi uwchlaw’r ‘ffin brodorol’ ('vernacular borderline'), i fenthyg term Paul M. Hunneyball, megis nifer o simneiau uchel a ffenestri gwydrog; mae'r bondo mân wedi'u mowldio â rholyn, y plinth siamffrog, a'r simnai pedwar deg pump gradd yn Ferain yn arbennig o drawiadol.

Ymgorfforwyd y ddau dŷ hyn i stadau llawer mwy: Plas Uchaf i stad Coed Coch a Berain i mewn i ystâd Lleweni ac yn ddiweddarach ystad Cinmel - a’u defnyddio wedyn fel ffermdai, a’u rhwystrodd rhag cael eu datblygu yn unol â’r ffasiynau ‘plasty’ diweddaraf. Ym Mhlas Uchaf, daeth yr uned ychwanegol yn ysgubor; symudwyd y paneli i Goed Coch; a daeth y ty gwledda yn yr ardd yn fragdy.