Penrhyn

Mae Prosiect Penrhyn yn un o fentrau craidd Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru. Mae’n dod â rhwydwaith rhanbarthol bywiog o bartneriaid dreftadaeth ddiwylliannol, cymuned, busnes ac academaidd ynghyd i ennyn ymgysylltiad gwell â hanes lleol a byd-eang ystâd y Penrhyn.

O’r adeg y datblygodd yn y cyfnod canoloesol hyd at ddechrau’r ugeinfed ganrif, stad y Penrhyn oedd y grym pennaf ym mywyd gogledd orllewin Cymru. Roedd y dylanwad hwn yn ymestyn ar draws tirddaliad enfawr ac yn cynnwys pob elfen o gymdeithas – o diwydiant, gwleidyddiaeth, diwylliant a chrefydd i bensaernïaeth, iaith, ffermio a rheoli tir. Mae stori ac etifeddiaeth Penrhyn yn gymhleth ac yn amlochrog, yn hynod leol a rhyngwladol o ran maint – ac wedi’u trwytho â llinynnau pwysig o gryn ddadlau a chynnen, yn arbennig pa mor ganolog yw’r fasnach gaethweision drawsiwerydd i hanes yr ystâd a’i rôl hanfodol yn hanes llechi, gan gynnwys Streic Fawr Chwarel y Penrhyn 1900-03.

Mae Penrhyn wedi bod yn ganolog i hanes, tirweddau a hunaniaeth gogledd orllewin Cymru ers y cyfnod canoloesol, ac eto mae yna brinder o ymchwil arno. Mae Prosiect Penrhyn wedi’i sefydlu gan Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru i gydnabod bod Penrhyn yn cynnig prism rhagorol ar gyfer archwilio hanes y rhanbarth, ei gymunedau a chysylltiadau â’r byd ehangach. Mae gan y rhaglen ymchwil a gynhyrchir gan Brosiect Penrhyn y potensial i fod yn drawsnewidiol: gan archwilio naratifau sefydledig, cwestiynu canfyddiadau a mythau traddodiadol a darparu dehongliad trwyadl sy’n cynnig newid sylweddol ar gyfer dealltwriaeth o, ac ymgysylltu â, hanes lleol, diwylliant, tirweddau a hunaniaeth Gwynedd.

Ategwyd Prosiect Penrhyn gan gwblhad prosiect catalogio mawr yn Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, sy’n hwyluso mynediad i’r corpws llawn o gofnodion a gynhyrchwyd gan deuluoedd ac ystâd y Penrhyn am y tro cyntaf. Mae’r prosiect hefyd yn cydblethu â dwy fenter gysylltiedig bwysig sy’n addo gwneud cyfraniadau pellgyrhaeddol tuag at ddatblygu a hyrwyddo treftadaeth, diwylliant, twristiaeth ac economi’r rhanbarth, sef Llechi Cymru | Cais Treftadaeth y Byd UNESCO Llechi Cymru a strategaeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ar gyfer trawsnewid y ffordd y mae stori Castell Penrhyn yn cael ei chyflwyno i’r cyhoedd trwy feysydd cydgysylltiedig dehongli treftadaeth, profiad ymwelwyr ac ymgysylltu â’r gymuned.

Mae Castell Penrhyn, sydd wedi'i leoli ar gyrion Bangor, yn un o brif plasdai'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yng Nghymru. Am ganrifoedd bu’n sylfaen grym i un o’r ystadau mwyaf a mwyaf dylanwadol yng Nghymru.

Mae Archif Ystad y Penrhyn yn gyfres barhaus o gofnodion a grëwyd gan y stad a’i pherchnogion olynol: teuluoedd Gruffydd, Williams, Pennant a Douglas-Pennant, rhwng y drydedd ganrif ar ddeg a’r ugeinfed ganrif. Roedd yn un o’r archifau ystad mwyaf a gafwyd gan Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor yn ystod canol yr ugeinfed ganrif, i ddechrau trwy adnau mawr ym mis Mawrth 1939, gyda chroniadau sylweddol ym mis Chwefror a mis Medi 1966 ac ym 1999.

Erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd ystâd y Penrhyn yn ymestyn i tua 72,000 erw, sef yr ystâd drydedd fwyaf yng Nghymru. O’r adeg y datblygodd yn y cyfnod canoloesol, bu’n rym tra-arglwyddiaethol ym mywyd gogledd orllewin Cymru, yn ymestyn ar draws sylfaen dirddaliad enfawr ac yn cael effaith ddwys ar bob agwedd o gymdeithas, yn amrywio o ddiwydiant, gwleidyddiaeth, diwylliant a chrefydd, drwodd i bensaernïaeth, iaith, ffermio a thirwedd. Mae'r archif yn cynnwys cofnodion yn ymwneud â'r uchod i gyd - o ran amrywiaeth ei cynnwys a'i faint does dim casgliad cystal ymhlith archifau ystadau Bangor.

Mae’r rhan fwyaf o’r cofnodion yn ymwneud â chaffael, cydgrynhoi, rheoli ac etifeddu’r ystad – gweithredoedd teitl, setliadau, rhenti, cyfrifon, gohebiaeth, mapiau ac arolygon. Fodd bynnag, mae hanes, cymeriad ac etifeddiaeth Penrhyn yn gymhleth ac yn amlochrog, gan gynnwys themâu a chyfnodau arwyddocâol, dadleuol a chynnen. Y nodweddion hyn sy’n rhoi gwerth treftadaeth ac ymchwil nodedig i archif y Penrhyn, fel casgliad o arwyddocâd lleol, cenedlaethol a byd-eang, gan gynnwys:

• Cofnodion sy’n manylu ar ddatblygiad cynnar ystad dir yng ngogledd Cymru y tu hwnt i gyfyngiadau traddodiadol y system frodorol o ddaliadaeth ac etifeddiaeth (a elwir yn cyfran), gan gynnwys enghreifftiau niferus o drawsgludiad yn tir prid, grantiau o dir yn gysylltiedig â theyrngarwch y teulu yn ystod cyfnod Gwrthryfel Glyndŵr, a phapurau yn tystio i ymddangosiad y teulu Gruffydd, un o'r teuluoedd bonedd mwyaf pwerus yng ngogledd Cymru erbyn y bymthegfed ganrif.
   
• Cofnodion yn ymwneud â chysylltiadau’r ystâd â chaethwasiaeth ar draws yr Iwerydd a'i tir a gweithrediad yn Jamaica o tua 1660 hyd c.1940, gan gynnwys papurau yn manylu ar ddatblygiad a rheolaeth eu planhigfeydd siwgr a’u rôl yn y fasnach gaethweision.
   
• Cofnodion yn ymwneud â Chwarel Penrhyn ym Methesda, a ddatblygodd i fod yn un o'r rhai mwyaf yn y byd, gan gyflogi 3,000 o ddynion yn ei hanterth, allforio llechi ar raddfa fyd-eang a chael dylanwad dwfn ar gymeriad y gymdeithas ranbarthol; gan gynnwys cofnodion sydd o bwys i hanes llafur, hawliau gweithwyr ac undebaeth lafur, yn arbennig Streic Fawr 1900–03 (yr anghydfod diwydiannol hiraf yn hanes Prydain hyd heddiw).
   
• Cofnodion yn manylu ar un o'r rhaglenni mwyaf uchelgeisiol o 'wella' ystadau ym Mhrydain, a oruchwyliwyd gan yr amryddawn Benjamin a James Wyatt, a wasanaethodd fel prif stiward yr ystâd rhwng 1786 a 1859. Roedd y buddsoddiad sylweddol yn yr ystâd yn canolbwyntio'n bennaf ar seilwaith i gynnal y diwydiant llechi, ond hefyd yn ymestyn i amgead (dadleuol) gwastraff mynydd, adeiladu ffyrdd, cynhyrchiant amaethyddol gwell, coedwigaeth, tai a datblygu amwynderau lleol megis ysgolion, gwestai ac eglwysi.
   
• Cofnodion yn ymwneud â dadleuon gwleidyddol, crefyddol a chymdeithasol yng Nghymru ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan dargedwyd yr Arglwydd Penrhyn – a nodweddid fel landlord Seisnig, Anglicanaidd, Torïaidd – gan fudiad radical-anghydffurfiol Cymreig pwerus a oedd yn ceisio dymchwel system draddodiadol cymdeithas a gwleidyddiaeth Cymru dan lywyddiaeth y bonedd. 
   

Heddiw mae'r casgliad yn cael ei gadw ar gyfer y genedl gan Brifysgol Bangor. Fe’i hystyrir yn un o asedau treftadaeth ddiwylliannol pwysicaf y Brifysgol: yn adnodd ymchwil unigryw ar gyfer staff academaidd a myfyrwyr, ac yn alluogwr strategol sy’n cyfrannu at frand deallusol byd-eang a statws y Brifysgol fel canolbwynt diwylliannol ar gyfer y rhanbarth.

I gael mynediad i Gatalog yr Archif ewch i:

• Archif Stad y Penrhyn – disgrifiad o'r casgliad
• Dolen Catalog Ar-lein – Archif Penrhyn
• Dolen Catalog Ar-lein - Penrhyn Ychwanegol
• Dolen Catalog Ar-lein – Penrhyn Ychwanegol Pellach

Yn 2018, roedd Prifysgol Bangor yn falch iawn o groesawu Uwch Gomisiynydd Jamaica, Mr. Seth George Ramocan, i’r DU. Ffocws yr ymweliad oedd arddangosfa a thrafodaeth o’r cofnodion unigryw yn archif ystâd y Penrhyn yn ymwneud â Jamaica, planhigfeydd siwgr y teulu Pennant, a chysylltiad hir Penrhyn â hanes caethwasiaeth trawsatlantig. Pwysleisiodd Mr Ramocan bwysigrwydd y cofnodion hyn i bobl Jamaica a phawb yr effeithir arnynt gan etifeddiaeth caethwasiaeth, gan annog Prifysgol Bangor i gymryd camau i wneud y cofnodion yn hygyrch yn fyd-eang trwy ddigideiddio a phartneriaeth.

Roedd y digwyddiad yn tanlinellu arwyddocâd y gwaith diwylliannol, academaidd a threftadaeth a wnaed gan Dr. Marian Gwyn ar hanes ystâd y Penrhyn, etifeddiaeth caethwasiaeth a Hanes Pobl Dduon dros nifer o flynyddoedd. Mae Marian wedi bod yn rhan annatod o ddatblygiad Prosiect Penrhyn.

Mae nifer o'r cofnodion bellach ar gael i'w gweld drwy JSTOR.

Yn 2018, roeddem yn falch iawn o dderbyn grant bach gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri i weithio gyda chymunedau Dyffryn Ogwen i archwilio bywydau a phrofiadau’r cenedlaethau hynny o bobl a fu’n byw ac yn gweithio ar stad y Penrhyn yn ystod y 19eg a 20fed ganrif.

Mae bywydau a phrofiadau’r miloedd hynny o unigolion a oedd yn byw ar y stad fel tenantiaid ac a oedd yn gweithio ar ffermydd stad, neu fel coedwyr, ciperiaid neu yn y Castell fel gweision domestig heb eu hadrodd. Nod y prosiect oedd unioni'r cydbwysedd hwn drwy dynnu ar atgofion a phethau cofiadwy pobl sy'n byw yn yr ardal, a thrwy ymchwilio i gofnodion hanesyddol a gedwir yn Archifau Prifysgol Bangor ac Archifau Gwynedd.

Cynhaliwyd y prosiect treftadaeth gymunedol ar draws 2018, dan arweiniad Dr. Marian Gwyn, gyda sesiynau cof a chofiadwy yn Neuadd Ogwen, Bethesda, diwrnod hanes Cymraeg lleol yn Neuadd Hendre, Talybont, teithiau tywys o amgylch Moel Faban a Llandygai, gweithdai a sesiynau hyfforddi yn yr archifau ym Mangor a Chaernarfon, a chynhadledd diwedd prosiect yng Nghastell Penrhyn. Cyfrannodd dwsinau o bobl ffotograffau, cofnodion ac atgofion yn ystod y digwyddiadau a’r gweithgareddau, a oedd yn sail i’r gwaith o greu arddangosfa dros dro a llyfryn dwyieithog yn myfyrio ar themâu ffermio, tirwedd, helwriaeth a photsio, tai stad, gwasanaeth yng Nghastell Penrhyn a gwerthiant y stad.

Arddangoswyd yr arddangosfa yng Nghoridor yr Is-Ganghellor ym Mhrifysgol Bangor ac yn ddiweddarach yn Llyfrgell Bethesda, mewn cydweithrediad â Phartneriaeth Dyffryn Ogwen.

Roedd Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru yn gefnogwr balch o’r ymdrechion rhanbarthol, dan arweiniad Cyngor Gwynedd, i ennill Statws Treftadaeth y Byd UNESCO ar gyfer Tirweddau Llechi Gogledd Orllewin Cymru. Cadarnhawyd y dynodiad hwn yn 2021 ac mae’n rhoi hwb mawr i dreftadaeth, diwylliant ac economi’r rhanbarth.

Mae cysylltiad annatod rhwng y dirwedd lechi a hanes stad y Penrhyn – gan adlewyrchu esblygiad cymdeithas amaethyddol ucheldirol i un a ddominyddir gan y diwydiant llechi; gyda threfi, chwareli a chysylltiadau trafnidiaeth yn cerfio'u ffordd drwy fynyddoedd Eryri i lawr i'r porthladdoedd a gysylltai diwydiant chwareli Gwynedd â rhannau eraill o'r byd.

Mae Prifysgol Bangor wedi ymrwymo i gefnogi cymynroddion hirdymor dynodiad Llechi Cymru | Wales Slate, gan gynnwys trwy feysydd ymchwil academaidd a threftadaeth gymunedol.

Darganfod mwy am y dirwedd llechi. 

Gwnaeth Dr. Kayla Jones ei PhD gydag Sefydliad Ymcwhil Ystadau Cymru rhwng 2018-22, gan archwilio sut y gellir defnyddio cyfryngau digidol – a phodledu yn arbennig – i gyfleu cymhlethdodau amlhaenog safleoedd treftadaeth fel Castell Penrhyn.

Fel rhan o’i phrosiect, cynhyrchodd Kayla adnodd digidol newydd – Podlediad Penrhyn – sy’n darparu dehongliadau o ddylanwad Penrhyn yn lleol ac yn fyd-eang, gan ddefnyddio lleisiau gwahanol ar draws y byd academaidd a’r ardal leol i gyfleu naratifau a safbwyntiau amrywiol ystâd y Penrhyn wrth sefydlu model arfer gorau ar gyfer ymarferwyr neu’r diwydiant treftadaeth.

Mae'r podlediad yn cynnwys pum pennod:

• Hanes Cynnar
• Caethwasiaeth a Jamaica
• Bywyd yng Nghastell Penrhyn
• Llechi
• Effaith Penrhyn Heddiw

Darganfod mwy am ymchwil Kayla a lawrlwythwch ei phodlediad. 

Yn 2021, partneriodd dau o’n hymchwilwyr doethurol, Matthew Rowland a Kayla Jones, ag Eleanor Harding o’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol i gynnal rhaglen o ddigwyddiadau cyhoeddus yng Nghastell Penrhyn ar y cyd â’r Ŵyl Being Human flynyddol – a gefnogir gan yr AHRC a’r Academi Brydeinig.

Nod y prosiect oedd cyfuno a chyfosod statws canoloesol a modern cynnar Penrhyn fel safle a ffocws ar gyfer canu mawl Gymraeg â theimladau lleol cyfoes tuag at y safle a’i hanes sy’n amrywio o ymddieithrio i elyniaeth llwyr. Roedd y digwyddiad yn cynnig gweithdai ar ysgrifennu barddoniaeth a gofynnwyd i gyfranogwyr ddefnyddio’r cyfrwng hwn i rannu eu safbwyntiau (canmoliaeth, condemniad a llawer yn y canol) ar Gastell Penrhyn. Cynhyrchodd y gweithgareddau creadigol ystod o fewnwelediadau, gan fwydo i ymdrechion yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol i ailddehongli ac ail-leoli’r safle, gyda mwy o gydnabyddiaeth i arwyddocâd y safle y tu hwnt i furiau’r Castell.

Ategwyd y prosiect gan ddiddordebau ymchwil Kayla a Matt, gan gynnwys canfyddiadau’r cyhoedd o blastai yng Nghymru ac arwyddocâd hanesyddol stad y Penrhyn.

‘Hidlodd arian o gaethwasiaeth i ddwylo perchnogion, buddsoddwyr a gweithwyr ledled Cymru. Cefnogwyd yr economi gyfan gan ddiwydiant a masnach Affrica yn ystod oes yr Ymerodraeth Brydeinig.’ Dyma gasgliad o Archwiliad o Goffau’r Fasnach Gaethwasiaeth a’r Ymerodraeth Brydeinig gan Lywodraeth Cymru yn 2020. Mae stad hanesyddol y Penrhyn yng Ngwynedd yn ymgorfforiad o'r geiriau hynny. Ar un adeg roedd yr ystâd yn gorchuddio ardal eang yng ngogledd Cymru, gan gynnwys cannoedd o ffermydd, aneddiadau gwledig, mentrau diwydiannol mawr yn canolbwyntio ar echdynnu ac allforio llechi (sy’n sail i ddyfarniad diweddar Statws Treftadaeth y Byd UNESCO), Castell Penrhyn (a weithredir bellach gan y Ymddiriedolaeth Genedlaethol) a dylanwadodd yn sylweddol ar ddatblygiad Bangor. Roedd y gallu i gronni, rheoli, gwella a manteisio ar y tir hwn, hyd at ddechrau'r ugeinfed ganrif, yn cael ei ariannu gan gyfoeth a gasglwyd yn sgil caethiwo pobl ar blanhigfeydd siwgr yn Jamaica.

Yn 2023, trefnodd ein hymchwilydd PhD, Alex Ioannou, weithdy deuddydd ym Mangor gydag academyddion, archifwyr a gweithwyr treftadaeth proffesiynol, i gymryd rhan mewn pecyn o weithgareddau cyfnewid gwybodaeth yn canolbwyntio ar hanes ystâd y Penrhyn a’i harchifau. Ffurfiwyd y rhwydwaith i sefydlu fframwaith deallusol ar gyfer deall a dehongli archifau Penrhyn ac i ddod o hyd i gofnodion o fewn yr archif i'w blaenoriaethu ar gyfer digideiddio a lledaenu cyhoeddus.

Mae archif ystâd y Penrhyn yn cael ei gadw’n ffurfiol ar gyfer y genedl gan Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor ac mae’n sylfaen dystiolaeth hanfodol ar gyfer deall hanes a dylanwad ystâd y Penrhyn ar draws meysydd lleol, cenedlaethol a byd-eang – gan ddarparu mewnwelediad hanfodol i’r cysylltiadau rhwng ‘treftadaeth, fferm, chwarel (a phopeth rhyngddynt)' yr ydym am eu harchwilio yn y prosiect hwn. Fodd bynnag, mae archif ystâd y Penrhyn yn enfawr, ac er ei fod wedi’i gatalogio’n llawn, ychydig iawn o’i gofnodion sydd wedi’u digideiddio a’u gwneud yn hygyrch ar-lein. Mae cwestiynau ymchwil craidd y prosiect hwn wedi’u sefydlu i wneud y storfa helaeth hon o wybodaeth yn fwy hygyrch, darganfyddadwy a defnyddiol:

• Beth all archif ystâd y Penrhyn ei ddatgelu am y cysylltiadau a’r cysylltiadau rhwng caethwasiaeth Caribïaidd a gogledd Cymru?
• Sut y gellir defnyddio’r archif hon i lywio’r gwaith o lunio naratifau cyhoeddus cliriach ar y cysylltiadau rhwng caethwasiaeth, gwladychiaeth a thirwedd, cymdeithas, economi a diwylliant Cymru?
• Pa gofnodion o'r archif ddylai gael eu blaenoriaethu ar gyfer digido a dehongli treftadaeth?

Mae Sefydliad Ymcwhil Ystadau Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu'r ymchwil hwn fel blaenoriaeth hirdymor. Cefnogwyd y gweithdy yn garedig gan Grant Ariannu gan Goleg y Celfyddydau, Dyniaethau a Busnes.